Literatura

1. Balada zaharrak

1.1. Definizioa

Poesia mota honi ERROMANTZEA ere deitu ohi zaio, baina BALADA da izenik zabalduena Europa osoan. Narrazio kantu laburrak dira baladak, ahoz aho transmititu diren istorio edo gertakariak kontatzen dituzten poemak. Izan ere, formalki baladak bertsotan adierazten dira, amaierako bertsoetan errima duten ahapalditan banatutako bertsoetan. Horregatik, kontapoesia izenez ere ezagutzen dira baladak.

1.2. Kokapena

Literatura idatziak eragin gutxien izan duen lekuetan gorde dira baladak, Zuberoa, Bizkaia eta Nafarroa Garaian. Bizkaiko Bermeo, Lekeitio eta Ondarroan itsasoa gaitzat duten balada asko bildu izan da, baina azterketarik sakonenak Arratia haranean egin dira, Arratia baita balada bilduma-lekurik aberatsena.

1.3. Gaiak

Ohikoenak ezinezko maitasun istorioak, heriotza bortitzak, hilketak edo antzekoak izaten dira.

1.4. Ezaugarriak edota memorian gordetzen laguntzeko baliabideak

1.4.1. Doinua

1.4.2. Izaera narratiboari dagozkionak

1.4.2.1. Estilo zuzena

Narratzailea ezkutuan mantentzen da eta tentsio handieneko uneak indar handiko elkarrizketa bizien eta garratzen bidez adierazten dira. Horretarako, esaldi labur baina adierazgarriak erabiltzen dira, indarrez eta edukiz betetakoak. Baladaren narrazio estiloa efektu oldarkorra, dramatikoa, sortzera bideratuta dago.

1.4.2.2. Pertsonaiak

Pertsonaiak ez dira deskribatzen; ekintzetan barneratuta dauden aktoreak dira; ez dira ematen bere ezaugarriei buruzko deskripzio-datuak ez bere jarreren deskripzio moralak.

1.4.2.3. Lekua eta denbora

Espazio eta denboren oso azaleko zehaztapen orokorrak baino ez dira adierazten. Are gehiago, eszena aldaketaren bat dagoenean, aldaketa bat-batekoa eta ezustekoa izaten da.

1.4.3. Izaera lirikoari dagozkionak

1.4.3.1. Baliabide gramatikalak

Poemen barne-erritmoa areagotzeko poetak egitura morfosintaktikoetan eragiten dituen jokoetan oinarritzen diren baliabideak dira.

1.4.3.1.1. Errepikapena

Hitz edo hitz multzo bat errepikatzea. Errepikatzen den ideia, hitz edo hitz multzoak indarra hartzen du eta entzuleen arreta pizten dute unerik dramatikoenak areagotuz.

1.4.3.1.2. Paralelismoa

Egitura sintaktiko bat errepikatzean datzan baliabide espresiboa. Honen bidez gero eta informazio zehatzagoa ematen da.

1.4.3.2. Baliabide fonikoak

Poetak soinuen bidez efektu berezia lortzeko erabiltzen dituen baliabideak.

1.4.3.2.1. Errima

Bi bertso-lerroren edo gehiagoren amaierako hots berdintasuna da errima. Baladetan errima aipatzen dugunean ez gara ari errima jaso batez. Antzeko soinuen bitartez sortutako errima da, entzuleari entzuteko atsegin egiteko +asmoarekin sortua.

1.5. Adibideak

IRAKURRI

  • 104-BERETERRETXEN KANTOREA (LABOA+KALANKAN)
  • 108-109-EGUN BEREKO ALARGUNTSA
  • 110-LEIXIBATXOA
  • 112-BRODATZEN ARI NINTZEN

2. Maite-kantuak

2.1. Definizioa

Maite-kantuak, zenbait ñabardura gorabehera, maitasuna edo amodioa dute gaitzat: agur-kantak dira, edo amodioa adieraztekoak, edo onartu gabeko maitasunarengatik frustrazioa agertzen dutenak… Baladen ezaugarri batzuk dituzte, baina desberdinak ere bai: gaia, irakaspena, metafora.

2.2. Kokapena

XVII. mende aldera (bai aurretik eta bai ondoren) Ipar Euskal Herrian sortutakoak.

2.3. Gaia

Maitasuna izaten da gai ohikoena eta irakaspen edo abisu kutsua izaten dute. Hezkidetzaren ikuspuntutik aztertzekoa da zein maitasun harreman agertzen diren, eta gaur egungo abestiekin aldera daiteke gai hau.

2.4. Ezaugarriak edota memorian gordetzen laguntzeko baliabideak

2.4.1. Doinua

2.4.2. Izaera lirikoari dagozkionak

2.4.2.1. Baliabide fonikoak

Poetak soinuen bidez efektu berezia lortzeko erabiltzen dituen baliabideak.

2.4.2.1.1. Errima

Bi bertso-lerroren edo gehiagoren amaierako hots berdintasuna da errima. Baladetan errima aipatzen dugunean ez gara ari errima jaso batez. Antzeko soinuen bitartez sortutako errima da, entzuleari entzuteko atsegin egiteko +asmoarekin sortua.

2.4.2.2. Baliabide semantikoak

2.4.2.4.1. Metaforak

Bi hitzen arteko antzekotasunen bat kontuan izanda, horietako hitz bat bestearekin ordezkatzea da metafora. Kantu lirikoetan emakumea izendatzeko funtsezko HIRU METAFORAK honela baliatzen dira:

  • Izarra: emakume hotz eta urruna irudikatzeko, maitemindua arbuiatzen duena irudikatzeko.
  • Lorea: maitemindutako emakumea sinbolizatzeko.
  • Txoria: engainatutako emakumea izendatzeko.

*Hezkidetzaren ikuspuntutik metafora hauek emakumeari erreferentzia egiten diote, eta ez gizonari; aztertzekoa da. Ez al gara esterotipoetan erortzen?

2.5. Adibideak

IRAKURRI

  • 117-AMODIOA ZOIN DU ZOROA
  • 118-109-LILI BAT IKUSI DUT
  • 119-

3. Kopla zaharrak

3.1. Definizioa

Kopla zaharra lau lerroko ahapaldia da, eta edukia bi zatitan banaturik dator: bata, sinbolikoa, non izadiari buruzko erreferentzia egiten den; bigarren atala, berriz, esanahia duen zatia da. Bi zatien arteko lotura ez da logikoa izaten.

Koplaren barne-logika bisuala izaten da nagusiki, eta ez dute gai sakonik jorratzen; oparoak dira onomatopeiatan, eta normalean ez zaie umorerik falta. Kopla, bertsoa bezalaxe, beste literatur molde batzuetan ager daiteke: esaterako, baladetan (“Bereterretxen kantorea”n, adibidez) eta haur-jolasetan.

3.2. Gaiak

Kopla zaharretan ez da gai mamitsurik lantzen.

3.3. Ezaugarriak edota memorian gordetzen laguntzeko baliabideak

3.3.1. Doinua eta neurria

Kopla zaharrek 4 lerro izan ohi dituzte eta lerro bakoitzak silaba kopuru jakin bat. Horren arabera, hainbat neurri edota metrika bereizten dira. Hona hemen egiturak bisualki azalduta:

………………………… 10

……………………8

…………………………10

…………………….8

………………….7

……………6

………………….7

……………6

…………………8

…………………8

…………………8

…………………8

………………..8

………………..8

…………………….10

………………..8

Sarritan doinu dantzagarriak izaten dira, esaterako, “Aita San Migel Iurretako”.

3.3.2. Izaera lirikoari dagozkionak

3.3.2.1. Baliabide fonikoak:

Poetak soinuen bidez efektu berezia lortzeko erabiltzen dituen baliabideak.

3.3.2.2. Errima

Bi bertso-lerroren edo gehiagoren amaierako hots berdintasuna da errima. Gehienetan lerro bikoitietan jarri ohi da errimatzen duen hitza. Jarraian egitura bakoitzean errimaren kokapena Az adierazten da:

………………………… 10

……………………8A

…………………………10

…………………….8A

………………….7

……………6A

………………….7

……………6A

…………………8

…………………8A

…………………8

…………………8A

………………..8A

………………..8A

…………………….10

………………..8A

3.4. Adibideak

IRAKURRI

  • 130-
    • EGUN DA SANTI MAMIÑA
    • AGATE DEUNAREN KOPLAK
    • MENDI ALTUEN EDURRE
    • EIJERRA ZIRA, MAITIA

4. Bertsolaritza

4.1. Definizioa

Bertsolaritza diskurtso neurtu, errimatu eta kantatuen artea da. Bertsolariak, arte horretan diharduen sortzaileak, beste norbaitek proposatutako gai baten zein berak hautatutako gai baten inguruan pieza bat -bertso bat- kantatzean datza bertsolaritzaren performancea; artistak neurri -hoskidetasun-arau zorrotzak bete behar ditu, eta, bertso-paperen kasuan salbu (bertsopaperak idatziz zabaltzen diren bertsoak dira), denbora laburra dauka gaia entzuten duenetik bertsoa pentsatu eta kantuan hasteko.

4.2. Ezaugarriak

4.2.1. Doinua eta neurria

Neurri ugari dauden arren ondorengoak dira ohikoenak

8ko txikia: 8 lerro eta 4 oin edo errima ditu. Txikia deitzen zaio 7-6 silaba dituztelako lerroek.

………………….7

……………6A

………………….7

……………6A

………………….7

……………6A

………………….7

……………6A

10eko txikia: 10 lerro eta 5 oin edo errima ditu. Txikia deitzen zaio 7-6 silaba dituztelako lerroek.

………………….7

……………6A

………………….7

……………6A

………………….7

……………6A

………………….7

……………6A

………………….7

……………6A

8ko handia: 8 lerro eta 4 oin edo errima ditu. Handia deitzen zaio 10-8 silaba dituztelako lerroek.

………………………… 10

……………………8A

…………………………10

…………………….8A

………………………… 10

……………………8A

…………………………10

…………………….8A

10eko handia: 10 lerro eta 5 oin edo errima ditu. Handia deitzen zaio 10-8 silaba dituztelako lerroek.

………………………… 10

……………………8A

…………………………10

…………………….8A

………………………… 10

……………………8A

…………………………10

…………………….8A

…………………………10

…………………….8A

      1. Errima

Bi bertso-lerroren edo gehiagoren amaierako hots berdintasuna da errima. Gehienetan lerro bikoitietan jarri ohi da errimatzen duen hitza. Aurreko eskemetan A bidez adierazten da errima edo oinen tokia.

4.2.2. Bertso arrakastatsu baten ezaugarriak

4.2.2.1. Gaiak

Gaiak eskatzen duen tonuan eta erregistroan sortu behar da bertsoa. Adibidez, gaia heriotza bati buruzkoa bada, tonu tristea eskatuko du. Era berean, bertsolariak ez du hizkera bera erabiliko rockero baten edo abade baten paperean ari denean.

4.2.2.2. Doinua

Bertsoa osatzeko eta kantatzeko hautatzen den doinua ere gaiaren araberakoa izango da: alaiagoa, tristeagoa, sarkorragoa…

4.2.2.3. Entzule mota

Ez da gauza bera herriko zaharren aurrean edo ikasle baten aurrean aritzea. Bertsolariak kontuan hartu behar du zer entzule mota duen aurrean, zein diren haien ezaugarriak.

4.2.2.4. Momentuko gertaerak

Momentuko gertaerak baliatu behar ditu bertsolariak. Espero ez diren gauzak gertatzen zaizkie bertsolariei kantuan ari diren unean. Adibidez, lehenengo lerroko norbait lo geratzea, argia joatea, entzuleek txistu egitea… Ustekabe horiek guztiak kontuan izanda bertsoak egokitzean dago meritua.

4.2.2.5. Koherentzia elkarrizketan

Bi bertsolariren artean sortzen den jardunean, koherentzia zaindu behar da ezinbestean, hau da, batak esaten duenari lotu behar zaio bestea, bien artean zentzuzko elkarrizketa sortzea nahi bada.

4.2.2.6. Garaiko arazo sozialak

Bertsolaritza komunikaziorako tresna izanik, zerbait salatzeko edo zerbaiten aldeko aldarria egiteko erabil dezake bertsoa bertsolariak.

4.3. Adibideak

IRAKURRI

  • 133-
    • LIMOSNATXO BAT
    • LORIAK UDAN INTZA BEZALA
    • ITSASUARI BEGIRA
  • 134-
    • BERTSO HOP
    • IA GURIAK EGIN DU
    • BIHAR
  • 135-136-Bertso arrakastatsuak

5. Sinbolismoa

5.1. Definizioa

Erromantizismoaren ondoren egon zen mugimendu bat da sinbolismoa. Erromantizismoaren adar bat dela esan daiteke, aldaketa batzuekin. Sinbolistek bereizi egin zituzten herri-poesia, bertsolaritza eta poesia kultua. Bertsolaritzako betiko moldeak albo batera utzi, eta molde berriak erabiltzen hasi ziren.

5.2. Gaia

Heriotzaren inguruko larridura zuten. Sinbolistek bizitza bazihoala  sentitzen zuten, eta denboraren joana beren gai nagusi bihurtu zuten, betiere metaforen bidez azaldua. Horrez gain, Erromantikoek bezala, oraindik ere abertzaletasuna presente zuten garai horretako idazleek, baita euskararen aldeko kezka ere.

5.3. Ezaugarriak

5.3.1. Baliabide semantikoak

5.3.1.1. Sinboloak edo metaforak

Mugimendu honetako olerkariek sinboloak edo metaforak erabiltzen zituzten; hitzek eguneroko bizitzan duten esanahiari beste esanahi bat eman nahi zieten.

5.3.1.2. Hizkuntza

Hizkuntza jasoan egiten zen garai horretako olerkigintza, eduki landuekin lotuta.

5.3.2. Baliabide fonikoak

5.3.2.1. Musikaltasuna

Musikaltasuna denen gainetik, sinbolistek lotura konplexuak sortu zituzten poesiaren eta musikaren artean, eta bertsoaren alde musikala euren ardura nagusia bihurtu zen. Musikaltasuna eman nahi zieten olerkiei. Bertso-lerroen neurria eta errima zaintzen zituzten oro har, baina erromantikoek baino askatasun handiagoz. Gainera, aliterazioaren eta beste baliabide batzuen bidez, musikaren eta literaturaren arteko jokoa lortu nahi zuten.

5.4. Adibideak

IRAKURRI

  • 147-Mendigoxaliarena

6. Poesia soziala

6.1. Definizioa

Euskaldunok galdu egin genuen 1936ko gerra zibila. Espainian Francoren diktadurapean sortutako errealitateari kritika egin nahi zion idazle, eleberrigile eta poeta talde bat sortu zen orduko egoera sozial eta politikoa salatzeko. Garai haietan prentsan nagusi zen giro isil eta ilunaren aurrean, helburu informatiboa ere bazuen talde hark: publikoan agertzen ez zena adierazi nahi zuen lanen bidez. Giro eta asmo horrekin sortutako poesiari deitzen zaio poesia soziala.

6.2. Gaiak

Salaketa-literatura horrek bi alde ditu: batetik, nekazari eta langile  industrialek jasaten zuten egoera makurra salatu nahi zuen, eta, bestetik, garai hartako agintarien kontzientzia moralaren hutsunea azaleratu. Honako gai hauek jorratu zituen poesia sozialak:

  • Aberastasunaren banaketa desorekatuak sorturiko egoera bidegabekoen salaketa.
  • Bizitzako eta laneko egoera gogorren agerpena.
  • Marjinazio soziala eta egoera horretatik irteteko ezintasuna.
  • Gudaren oroimena.
  • Bakardadea.
  • Etsipena.

Arazo horiek irakurleena ere badira, eta horrela, konexio handiagoa lortu nahi zuten.

6.3. Hizkuntza

Publiko zabala lortu nahian, hizkeraren sinpletasunera jo zuten. Mezua ulertzea bilatzen zuten mugimendu hartako idazleek: kaleko jendearengana iritsi nahi zuten, eta ez soilik jende eskolatuarengana.

6.4. Adibideak

IRAKURRI

  • 159-NIRE AITAREN ETXEA
  • 160-APUR DEZAGUN KATEA
  • 162-EGIA BAT ESATEAGATIK

Resultado de imagen de leyendo un libro gif

  1. JEAN DUVOISIN, Baigorriko zazpi liliak
  2. JEAN DUVOISIN, Baigorriko zazpi liliak: Azeria, belea eta mandozaina
  3. AXULAR, Gero
  4. BIZENTA MOGEL, Ipuin onac, 1804
  5. ANJEL LERTXUNDI, Urtero da aurten, 1984
  6. TXOMIN AGIRRE, Garoa. 1912
  7. PAKO ARISTI, Kkappo
  8. JOXEAN SAGASTIZABAL, Kutxidazu bidea, Ixabel
  9. JOAN MARI IRIGOIEN, Babilonia, 1989
  10. TXOMIN AGIRRE, Kresala: Gure gazteak, 1906
  11. TXOMIN AGIRRE, Kresala: Ekatxa, 1906
  12. Resultado de imagen de leyendo un libro gif
  13. RAMON SAIZARBITORIA, Egunero hasten delako. 1969
  14. JOSE LUIS ALVAREZ ENPARANTZA, TXILLARDEGI, Elsa Scheelen. 1969
  15. ELIZANBURU, Pierres Adame, 1888
  16. JON MIRANDE, Haur besoetakoa, 1970
  17. JOSE LUIS ALVAREZ ENPARANTZA, TXILLARDEGI, Leturiaren egunkari ezkutua. 1957
  18. ARANTXA URRETABIZKAIA, Zergatik Panpox. 1979
  19. LAURA MINTEGI, Bai…, baina ez. 1986
  20. JOSEBA SARRIONANDIA, Narrazioak. 1983
  21. BERNARDO ATXAGA, Obabakoak. 1988
  22. UNAI ELORRIAGA, SPrako tranbia. 2001
  23. HARKAITZ CANO, Pasarteak
  24. JON ETXAIDE, Alostorrean edo Usoa Alostorreko. 1950
  25. LURDES OÑEDERRA, Eta emakumeari sugeak esan zion. 1999
  26. BERNARDO ATXAGA, Behi euskaldun baten memoriak. 1991
  27. JUAN ANTONIO MOGEL, Peru Abarka. 1820, 1881
  28. MIREN AGUR MEABE, Kristalezko begi bat. 2013
  29. KARMELE JAIO, Ez naiz ni. 2012
  30. KIRMEN URIBE, Mushe. 2012
  31. EIDER RODRIGUEZ, Haragia. 2007
  32. MARTIN UGALDE, Hiltzaileak. 1985

Resultado de imagen de leyendo un libro gif

GIANNI RODARI, Jolas egiteko ipuinak, 1970

Resultado de imagen de leyendo un libro gif